Το Σάββατο 22 Μαρτίου στις 7:30 το απόγευμα στην αίθουσα της Δημοτικής Κοινότητας Αναβύσσου θα παρουσιαστεί το βιβλίο του Πάολο Τσιάμπι «Η ΚΑΡΑΒΑΝΑ ΣΤΟ ΒΥΘΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ» (εκδ. ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ - ΑΩ) που αναφέρεται στο ναυάγιο του ORIA (12-2-1944) στο νησί του Πάτροκλου.
70 χρόνια μετά το γεγονός και μετά την πρώτη επιτυχημένη παρουσίαση στην Κερατέα με αθρόα προσέλευση κόσμου, θα ακολουθήσουν και άλλες παρουσιάσεις σε Παλαιά Φώκαια, Λαύριο και Αθήνα.
70 χρόνια μετά το γεγονός και μετά την πρώτη επιτυχημένη παρουσίαση στην Κερατέα με αθρόα προσέλευση κόσμου, θα ακολουθήσουν και άλλες παρουσιάσεις σε Παλαιά Φώκαια, Λαύριο και Αθήνα.
Από τα προλεγόμενα της Ελληνικής έκδοσης του βιβλίου «Η ΚΑΡΑΒΑΝΑ ΣΤΟ ΒΥΘΟ ΤΗΣ
ΘΑΛΑΣΣΑΣ» (εκδ. ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ - ΑΩ) που αναφέρεται στο ναυάγιο του ORIA (12-2-1944) στο νησί του Πάτροκλου αναδημοσιεύουμε το κείμενο του
επιμελητή του βιβλίου Γ.Π.Ιατρού.
ΟΠΩΣ ΕΓΡΑΨΑΝ ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΑΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ…
“φεύγειν μὲν οὖν χρὴ πόλεμον
ὅστις εὖ φρονεῖ”
Ευριπίδης ’’Τρωάδες’’
ΞΕΠΕΡΝΑΕΙ τα ανθρώπινα όρια του νου η
αφάνταστη τραγωδία που συνέβη το βράδυ της 12ης Φεβρουαρίου του 1944, στο νησί
του Πατρόκλου του δήμου Λαυρεωτικής (προ της συγχώνευσης ανήκε στον δήμο
Κερατέας).
Το ατμόπλοιο ORIA ναυαγεί πολύ κοντά
στο νησί και στην παραλία του Χάρακα και 4.184 Ιταλοί στρατιώτες και
αξιωματικοί, αιχμάλωτοι στ’ αμπάρια του πλοίου, πνίγονται.
Ο αριθμός των θυμάτων του ORIA είναι
περίπου τριπλάσιος από τα θύματα του ναυαγίου του Τιτανικού.
Λίγους μήνες πριν, τον Σεπτέμβριο του 1943, η
Ιταλία έχει συνθηκολογήσει και έχει διαπραχθεί ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα
του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: η μαζική και μακάβρια σφαγή, εν ψυχρώ, της Ιταλικής
Μεραρχίας Άκουι στην Κεφαλονιά, από τη Γερμανική ταξιαρχία Εντελβάις.1
Ακόμη, στις 22 Σεπτεμβρίου του 1943, το
επιταγμένο, από τους Γερμανούς, πλοίο G. Donizetti ναυαγεί, ύστερα από
βομβαρδισμό των Βρετανών, στη Ρόδο, και 1.800 περίπου Ιταλοί στρατιώτες, ναύτες
και βαθμοφόροι, χάνονται2…
Τα θύματα του ORIA είναι αιχμάλωτοι
πολέμου και η ναζιστική λογοκρισία, την εποχή εκείνη, αποκρύπτει το γεγονός,
σκεπάζοντάς το με τη λήθη…
Την ιστορία του ORIA την έχω
συμπεριλάβει, με ό,τι στοιχεία βρήκα διαθέσιμα, σ’ ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου
Η νήσος του Πατρόκλου του Δήμου Κερατέας. Σημειώσεις από μία έρευνα
(Έκδοση Δήμου Κερατέας 2010). Στηρίχθηκα κυρίως σ’ ένα άρθρο του
δημοσιογράφου-συγγραφέα Νίκου Πηγαδά στο Έθνος (9-12-2006), και στο
δημοσίευμα του περιοδικού Explore Nature (τχ. 10 Ιανουάριος
2009) που αναφέρεται στο Ιστορικό αρχείο, με φωτογραφίες του δύτη Αριστοτέλη
Ζερβούδη και του Βασίλη Μεντόγιαννη.
Ήρθα σ’ επαφή με τους ανθρώπους που είχαν
ασχοληθεί και το είχαν ερευνήσει, πήρα την άδειά τους, έψαξα κι εγώ άλλες
πηγές, επισκέφθηκα το νησί.
Αυτό που μου έκανε εντύπωση, ήταν σαν να
βυθίστηκε και να πνίγηκε, εκείνο το παγερό βράδυ του Φεβρουαρίου, μια ολόκληρη
πόλη. 4.184 είναι ο αριθμός των θυμάτων, περίπου ίσος με τον αριθμό των
ανδρών-αγοριών της σημερινής Κερατέας.
Ο Αναπτυξιακός Σύνδεσμος Λαυρεωτικής τότε (8
δήμοι και κοινότητες) με επιστολή που έστειλε τον Δεκέμβριο του 2009, και
συμπεριλαμβάνω στο βιβλίο, στον πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας Τζιόρτζιο
Ναπολιτάνο, προτείνει σε συνεργασία με τις ιταλικές αρχές, να αναγερθεί στον
Χάρακα ένα μνημείο, για να θυμίζει την τραγωδία του ORIA (κάτι τέτοιο
έχει γίνει και στην Κεφαλονιά). Η ιταλική πρεσβεία στην Ελλάδα, απάντησε δύο
φορές στις επιστολές του τότε δήμαρχου Κερατέας, Σταύρου Ιατρού (προέδρου του
Αναπτυξιακού Συνδέσμου), για να καταλήξει τελικά στην επιστολή της 9-11-2010,
όπου ευχαριστεί για το ενδιαφέρον, αλλά τονίζει ότι: «από οικονομικής πλευράς,
δυστυχώς, η παρούσα αρνητική συγκυρία δεν επιτρέπει στη Διοίκηση να εικάσει
κανενός είδους κυβερνητική χρηματοδότηση.».
*
Όμως η συνέχεια ανήκει στο Internet…
Κυρίως από την προσπάθεια του δύτη-ερευνητή
Αριστοτέλη Ζερβούδη, που εντόπισε και ταυτοποίησε το 1999 το ναυάγιο του ORIA
κι από τότε έγινε σκοπός της ζωής του, ανακαλύπτουμε όλοι μας το “Δίκτυο
οικογενειών των αγνοουμένων του ORIA” στην Ιταλία.
Έτσι, αδέλφια, παιδιά, ανίψια κι εγγόνια των
θυμάτων, ανακαλύπτουν με τη σειρά τους, σιγά-σιγά την παραλία του Χάρακα, όπου
ξεβράσθηκαν τα πτώματα τότε, το νησί του Πατρόκλου, όπου έρχονται και ρίχνουν
στεφάνια με λουλούδια στη μνήμη τους, στη θάλασσα ή σ’ ένα πολυκαιρισμένο
εικονοστάσι, στο πάρκινγκ σκαφών αναψυχής, στην παραλία του Χάρακα (που, από
λάθος πληροφορία, αρχικά θεωρήθηκε ότι αφορούσε τα θύματα του ORIA).
Τον Αύγουστο, λοιπόν, του 2011, αρχίζουν,
στην ουσία, οι εκδηλώσεις μνήμης των Ιταλών, με τον ερχομό του Μικέλε
Τζιραρντέλι, αρχιτέκτονα από την Μπολόνια, που είχε τον παππού του, Ούγκο
Μορέττο, στο ORIA και της ιταλικής τηλεόρασης Rai, που
δημιούργησε ένα φιλμάκι 7 λεπτών και μία εκπομπή για το γεγονός.
Επιστρατεύσαμε τότε γέροντες από τα Λεγραινά
(που έζησαν το γεγονός ως έφηβοι την εποχή εκείνη) και ιστορικούς της περιοχής.
Ακόμη, συζητήσαμε για πρώτη φορά με τον γλύπτη Θύμιο Πανουργιά, τις
προϋποθέσεις για το μνημείο. «Χάρη σε σας, πιθανότατα σε λίγο καιρό, θα έχουμε
ένα σημείο ανάμνησης ιστορικής και προσωπικής για το γεγονός. Επομένως δεχθείτε
περισσότερα από 4.100 ευχαριστώ, από όλες τις οικογένειες των θυμάτων», μας
λέει ο Μικέλε Τζιραρντέλι, εκπροσωπώντας το Δίκτυο οικογενειών των αγνοουμένων
του ORIA, που κάνει εξαιρετική δουλειά στην Ιταλία και που εκείνη την
εποχή έχει ανακαλύψει και τον κατάλογο όλων των θυμάτων του ORIA.
Στη συνέχεια, στις 12 Φεβρουαρίου του 2012,
επισκέπτονται τον Χάρακα το ζεύγος Έντσο Σαλίνι, Πίνα Καραβέλο, από τη
Σεραβέτσα της Λούκα (Τοσκάνη), που είχαν τον θείο τους, Έντσο Σαλίνι, στο ORIA.
Την Κυριακή 15 Ιουλίου 2012, με πρωτοβουλία
του Συνδέσμου Πνευματικής και Κοινωνικής Δραστηριότητας Κερατέας «Χρυσή Τομή»,
οργανώνεται εκδήλωση μνήμης στον τόπο του ναυαγίου. Συμμετέχουν 4 σκάφη, μία
πλωτή σχεδία και 60 άτομα, με εκπροσώπους από τους δήμους Σαρωνικού,
Λαυρεωτικής και την Ε.Δ.Ι.Α. (Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων). Ο καθηγητής
Μεσαιωνικής Ιστορίας στην Πίζα, Τζιουζέπε Ντε Λούκα, που διαμένει τα καλοκαίρια
στην Καμάριζα (με την Ελληνίδα σύζυγο του, την ιατρό Κατερίνα Κυρανάκου) ρίχνει
στεφάνι στη μνήμη τους…
Ακολουθεί το προσκύνημα της οικογένειας
Μπαρούφι, από περιοχή του Μιλάνου, στις 8 Αυγούστου 2012 στον Χάρακα, όπου ο
γηραιός αδελφός του στρατιώτη Τζιουζέπε Μπαρούφι, που ήταν ένας από τους
χαμένους, ο Κάρλο, πραγματοποιεί αυτό που ήθελε τόσα χρόνια, να αφήσει
λουλούδια στον υγρό τάφο του αδελφού του…
Στις 21 Απριλίου του 2013, με πρωτοβουλία του
Δημάρχου Σαρωνικού Πέτρου Φιλίππου, και μετά την αδελφοποίηση του Δήμου
Κρισπιάνο από την Πούλια της Ιταλίας, με τον Δήμο Σαρωνικού, ο Δήμαρχος, ο αντιδήμαρχος
και ο πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, επισκέπτονται και αυτοί με τη σειρά
τους το νησί του Πατρόκλου και αποτίουν φόρο τιμής στα θύματα του ORIA.
Και έρχεται η δική μας σειρά3 να
πάμε στην Ιταλία, στην εκδήλωση που διοργάνωσε ο Δήμος του Βαϊάνο, μια πόλη 20
χλμ. βόρεια της Φλωρεντίας και το Δίκτυο συγγενών του ORIA, στις 5
Ιουλίου 2013. Σε μια συγκλονιστική μαραθώνια εκδήλωση (6 ωρών), συναντηθήκαμε
με συγγενείς των θυμάτων, ακούσαμε ομιλίες από τον Δήμαρχο του Βαϊάνο, από μέλη
του Δικτύου, ιστορικούς4, αναφερθήκαμε στις δικές μας προσπάθειες
και στο τέλος μας εντυπωσίασε ένα κονσέρτο με τίτλο «Μια καραβάνα στο βυθό της
θάλασσας» διανθισμένο με ελληνικά τραγούδια («Ανεμολόγιο» του Θάνου
Μικρούτσικου και «Παραμύθι» του Ορφέα Περίδη κ.ά.).
Το κονσέρτο αυτό βασιζόταν στο ομώνυμο βιβλίο
του Πάολο Τσιάμπι, που βρήκαμε εκείνη την ημέρα στο Βαϊάνο, πήραμε την άδεια
του συγγραφέα και το εκδίδουμε με πρωτοβουλία του Συνδέσμου μας5,
για να πληροφορηθεί και το Ελληνικό κοινό τις προσπάθειες του Δικτύου
οικογενειών των αγνοουμένων του ORIA να φέρουν στην επιφάνεια το
συγκλονιστικό αυτό γεγονός.
Η καραβάνα του τίτλου βρέθηκε από τον δύτη
Αριστοτέλη Ζερβούδη στο τόπο του ναυαγίου και έγραφε πάνω της: «Mama ritornero, perche ti voglio bene» (Μαμά θα γυρίσω, γιατί σ’ αγαπώ). Ανήκε σ’ ένα
στρατιώτη από το Βαϊάνο, αφού έχει τα αρχικά του Μ.D. και τη λέξη Βαϊάνο, και
ήταν ο καταλύτης για να γίνει εκδήλωση στον Δήμο αυτόν της Ιταλίας και να
εκδοθεί στις δύο χώρες το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας.
Ο Ντίνο Μενικάτσι (έτσι λεγόταν ο στρατιώτης
από το Βαϊάνο) αντιπροσωπεύει, εδώ, τη στρατιά των αδικοχαμένων του ORIA
και θυμίζει τη φράση από το βιβλίο Αυτοί που βούλιαξαν κι αυτοί που σώθηκαν
του Ιταλού νομπελίστα συγγραφέα-χημικού Πρίμο Λέβι: «Η Άννα Φρανκ, μόνη αυτή
συγκινεί περισσότερο απ’ ό,τι οι μυριάδες που υπέφεραν το ίδιο, αλλά η εικόνα
τους παρέμεινε στο σκοτάδι. Ίσως είναι αναγκαίο να συμβαίνει έτσι. Εάν θα έπρεπε
ή θα ήταν δυνατόν να υποφέραμε τη θλίψη όλων, η ζωή μας θα ήταν αδύνατη».
Η ελληνική έκδοση –εκτός από τον πρόλογό μου–
συμπληρώνεται, για την καλύτερη ενημέρωση των αναγνωστών, με το ιστορικό άρθρο
ΑΤΜΟΠΛΟΙΟ ORIA: Ο ΤΙΤΑΝΙΚΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ του δημοσιογράφου-συγγραφέα
Γιάννη Ράγκου (περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ, τχ. 532, Οκτώβριος 2012).
*
Οι εκδηλώσεις μνήμης, σαν κι αυτές που
περιγράψαμε, συμβάλλουν όχι τόσο στην παρουσίαση και ανάλυση ενός τέτοιου
γεγονότος, που είναι ακόμα ανοιχτό στην ιστορική έρευνα και έχει μια μεγάλη
πολιτική και ηθική πολυπλοκότητα, όσο σ’ αυτό που ο Γάλλος ιστορικός Ερνέστ
Ρενάν αποκάλεσε «μεγάλη αλληλεγγύη» μεταξύ των λαών, πόσο μάλλον των λαών της
Ευρωπαϊκής Ένωσης του νότου, που σήμερα δοκιμάζονται. Με απλά λόγια, είναι μια
από τις τόσες εκδηλώσεις που θέλει να θυμίσει, γι’ άλλη μια φορά, ότι τέτοιες
τραγωδίες δεν μπορούν να ξαναγίνουν, ούτε φυσικά πόλεμοι…
«Εκείνοι που δεν θυμούνται το παρελθόν τους,
είναι καταδικασμένοι να το ξαναζήσουν», είναι μια υπερτιμημένη ίσως φράση του
Ζώρζ Σανταγιανά6. Αλλά με τις απρόβλεπτες εξελίξεις της ζωής και της
ιστορίας, ποτέ δεν ξέρεις.
Η τραγωδία του ORIA, για μένα, έχει
και μιαν άλλη σπουδαία διάσταση. Αν ζούσαν στον καιρό μας ο Αισχύλος και ο
Ευριπίδης, ίσως θα έγραφαν μια τραγωδία με τίτλο ORIA.
Απ’ όσα γνωρίζω, οι Έλληνες τραγικοί είχαν
πρώτοι την ιδέα να γράψουν για τους εχθρούς τους, ο Αισχύλος τους Πέρσες,7
ο Ευριπίδης την Εκάβη και τις Τρωάδες.
Στους Πέρσες προβάλλουν δύο βασικές
έννοιες, που, για τον αρχαίο Έλληνα, αποτελούσαν αδιάσπαστη ενότητα. Η Άτις,
που στέλνουν οι θεοί στους ανθρώπους, για να θολώσει το μυαλό τους και να τους
ξεγελάσει, ώστε να φτάσουν στην Ύβρι, στην υπέρβαση των ανθρωπίνων ορίων. (Το
όνομα του πλοίου ORIA, μετά την τραγωδία, παίρνει συμβολικές
διαστάσεις).
Ο Αισχύλος γνωρίζει ότι κανένας θνητός δεν στερείται της θλιβερής
ικανότητας να σπείρει το κακό γύρω του…
Γι’ αυτό, αντί να σκιαγραφήσει την εικόνα της
νίκης, προτιμάει να σκιαγραφήσει μια ήττα, την ήττα που μπορεί απρόσμενα να
υποστεί ο οποιοσδήποτε άνθρωπος, ο οποιοσδήποτε λαός, μόλις επιχειρήσει να
υπερβεί τα μέτρα και τα σταθμά.
Απ’ αυτή την οπτική, το δράμα του Αισχύλου
πόρρω απέχει από το να είναι μια ιστορική τραγωδία, αφού μας οδηγεί πολύ πιο
πέρα και πιο πάνω από την ιστορία που το τροφοδότησε δραματουργικά. Οι Πέρσες
είναι, σε τελική ανάλυση, μια θεαματική νωπογραφία της ανθρώπινης
ελλειμματικότητας, που απλώνεται κάτω από το βλέμμα των θεών8.
Αλλά και η Εκάβη του Ευριπίδη, δεν
είναι το αντιπροσωπευτικό θύμα όλων των πολέμων (στην περίπτωσή μας η Ιταλίδα
μάνα που περίμενε τον γιο της να γυρίσει), που υφίσταται παθητικά την ανθρώπινη
σκληρότητα. Πάσχει, χωρίς να υπάρχει εκ μέρους της εμφανής αμαρτία ή πταίσμα
που διαμορφώνεται καθ’ οδόν από το μέγα άλγος, που το προκαλούν οι άλλοι.9
Ήταν ευχάριστη έκπληξη ότι οι Ιταλοί
συγγενείς των θυμάτων του ORIA στην ιστοσελίδα του Δικτύου τους
www.piroscafooria.it, έχουν σε περίοπτη θέση τη ρήση του Ευριπίδη από τις Τρωάδες,
που έχω προτάξει στην αρχή του προλόγου και σημαίνει ότι: «ο μυαλωμένος πρέπει
να αποφεύγει τον πόλεμο».
Αλλά μήπως και η Αντιγόνη του Σοφοκλή,
δεν συνδέεται με την ιστορία μας; Αυτή η επιμονή στην αναζήτηση της
δικαιοσύνης, αυτή η συγκίνηση για την ιερότητα της σορού που πρέπει να ταφεί,
δεν μας οδηγεί στη σκέψη ότι πρέπει όλη αυτή η στρατιά των αδικοχαμένων Ιταλών
αιχμαλώτων (και όχι εχθρών μας στη δεδομένη περίπτωση) θα πρέπει να έχουν, εδώ
που χάθηκαν, το δικό τους απέριττο μνημείο;
Υποστηρίζω, εν τέλει, ότι η τραγωδία του ORIA
μας ξεπερνάει ως Έλληνες ή ως Ιταλούς.
Έχει να κάνει, κυρίως, με την καταγωγή του
είδους μας, την ανθρώπινη υπόσταση και την ενοχή μας, γιατί άνθρωποι ήταν τα
ανθρωποειδή-ναζί που προκάλεσαν την ύβρι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ποτέ με
ποτέ, δεν θα πρέπει η ιστορία να τους ξαναφέρει στην επιφάνεια.
A
ΣΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ ΤΟΥ ORIA
ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΟΠΟΥ ΞΕΠΡΟΒΑΛΛΕΙ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ
ΑΝΑΠΑΥΟΝΤΑΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΑΠΟ 4.000 ΙΤΑΛΟΙ ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΙ ΠΟΛΕΜΟΥ, ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΑΝ ΣΤΟ
ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ ΑΤΜΟΠΛΟΙΟΥ ORIA, ΣΤΙΣ 12 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1944 ΣΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΓΙΑ ΤΑ
ΝΑΖΙΣΤΙΚΑ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΩΣ
AI CADUTI DEL L’ORIA
IN QUESTO SPECCHIO DI MARE EGEO DOVE SPUNTA L’ ISOLA DI PATROCLO RIPOSANO
OLTRE 4.000 MILITARI ITALIANI PERITI IL 12.2.1944 NEL NAUFRAGIO DEL PIROSCAFO ORIA
CHE LI DEPORTANA VERSO I LAGER NAZISTI
Αυτή είναι η επιγραφή στις δύο γλώσσες, που
μας ήρθε από το Δίκτυο οικογενειών των αγνοουμένων του ORIA, για το μνημείο,
που τελικά θα γίνει στην είσοδο του Χάρακα, από τον Δήμο Σαρωνικού (και τον
Δήμαρχο Πέτρο Φιλίππου), με την ευκαιρία των 70 χρόνων (12 Φεβρουαρίου 1944 -
12 Φεβρουαρίου 2014) από την τραγωδία.
Ευχαριστούμε θερμά τους Αθανάσιο και Μαρίνα
Μαρτίνου, χορηγούς του μνημείου, του βιβλίου αυτού και του ντοκιμαντέρ ORIA
που ετοιμάζουμε για το 2014.
Γιώργος Π. Ιατρού
Για τον Σύνδεσμο Πνευματικής
και Κοινωνικής Δραστηριότητας Κερατέας
«Χρυσή Τομή»
1. Βαγγέλης Σακκάτος: Μεραρχία Άκουι: Η σφαγή των Ιταλών στην Κεφαλονιά.
Η Αντίσταση (εκδ. Εστία 1993).
2. Κωνσταντίνος Δ. Κογιόπουλος: Κως 1912-1948: Από την Κατοχή στην
Ενσωμάτωση (Εκδ. Δήμος Κω 2011, τόμος Α΄ σελ. 328-339).
3. Στην αντιπροσωπεία μας στο Βαϊάνο, ήταν ο Δήμαρχος Σαρωνικού Π.
Φιλίππου, ο δήμαρχος Κερατέας (2007-2010) Στ. Ιατρού και ο δύτης Αριστ.
Ζερβούδης.
4. Ο Δήμος Βαϊάνο, έχει προβλέψει για τη μετάφραση των ομιλιών στα ελληνικά
και αντίστροφα, από τον δημότη του, Έλληνα, τον Δημ. Μούμουλο.
5. Η μετάφραση του βιβλίου έγινε αφιλοκερδώς από την Ελληνίδα γιατρό
Κατερίνα Κυρανάκου και τον Ιταλό σύζυγό της Τζιουζέπε Ντε Λούκα.
6. «Σε τι χρησιμεύουν οι εκδηλώσεις μνήμης;» (Επιμέλεια Βίκυ Τσιώρου,
Ελευθεροτυπία 21-9-2011).
7. Από τους αρχαίους σχολιαστές, είναι γνωστό ότι οι Πέρσες
αποτελούν διασκευή του δράματος Φοίνισσες του Φρυνίχου.
8. Χαρά Μπακονικόλα: «Μάζες και πρόσωπα στους Πέρσες» στο βιβλίο ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΠΕΡΣΕΣ
ΔΗΠΕΘΕ ΛΑΡΙΣΣΗΣ, Θεσσαλικό θέατρο (Εκδ. Αιγόκερως 2002).
9. Ευριπίδης Εκάβη. Μετάφραση-εισαγωγή: Τάσος Ρούσσος (Εκδ. Κάκτος
1994).
Σημ.
Στο φύλλο 1010
(24-1-2014) του «Αττικού Βήματος» δημοσιεύθηκε το σχόλιο Το ναυάγιο του “ORIA” από το «Μυθιστόρημα
των τεσσάρων» του Ηλία Βενέζη, με σχετική σημείωση από το βιβλίο του Γιώργου Π.
Ιατρού «Η ΝΗΣΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ» (έκδοση Δήμου Κερατέας 2010)